W lěśe 2014 jo nimska komisija UNESCO nałogi a swěźenje Serbow pśiwzeła do zwězkowego zapisa imaterielnego kulturnego derbstwa.
Něga su na nowe lěto pjacone figurki ze słonego śěsta pjakli, kenž su wuglědali kaž zwěrjetka. Take su zbóžoju do futra dali. Z togo jo se naźejał strowotu a pśirost za sebje a zwěrjeta. Źinsa se dariju nowolětka ako talisman, aby drugim luźam radosć wobdarili.
Na zjawnych gmejnskich zgromaźinach zachopjeńk lěta dawaju rozglěd wó zachadnem lěśe. Pómjenjenje pśiźo wót słowa „wótklapowaś”. We Wóseńcku, měsćański źěl Drjowka, groni se takej rozpšawje „pśipijank”.
Z pśedkśesćijańskego casa pochadajucy nałog jo zwězany z mytiskimi pśedstajenjami našych prědownikow. Aby pśichylnosć pśirodnych bogow dobyli, su měli wopory w formje jěze za wužytne. Pózdźej su pśeměnili take wopory do darow za źiśi. Ako spócetna strona łužyskeje ptaškoweje swajźby płaśi górnoserbski rěcny rum, źož jo nałog w swójźbach daloko rozšyrjony. Źinsa jo ptaškowa swajźba teke pla źiśi w Dolnej Łužycy wobluboway nałog. Swěśi se wokoło 25. zachopnego w źiśownjach a šulach. Dokulaž źiśi su ptaški w zymje pilnje futrowali, směju něnto swajźbarje byś. Sroka ako njewěsta a wron ako nawóžeń stej pó swěźeńskem woblaconej – zwětšego w dolnoserbskej swěźeńskej drastwje. Druge źiśi se pśewoblacuju ako ptaški. Ze spiwami a rejami wugótuju wjasoły sweźeń.
Nejwěcej radnje a njedopasnje swěśony swěźeń w Dolnej Łužycy jo zapust. W casu wót 6. zachopnego až do zachpjeńka pózymskego swěśe lěto wót lěta tysace wobydlarjow we wokrejsu toś ten wjasoły swěźeń. Jo nałog z wejsnego źěłowego žywjenja. Hyšći až do 50ych lět zachadnego stolěśa jo młoźina jen ako kóńc a wjerašk pśěze swěśiła, kótaruž su wótměwali kuždy wjacor w zymskem połlěśe.
Zachopjeńk zapusta jo camprowanje, stukański nałog. Jogo kórjenje su pśedkśesćijańske wašnje wěry, guslowanje za płodnosć a woborańske guslowanje. Magisko-kultiske elementy kaž maskěrowanje, pśegótowanje, pśewoblacenje, zogol a reja deje tšacham dowoboraś a złe duchy zymy wugnaś. Spócetnje su camprowarje witki a brjazni měli. Take pšuty žywjenja su pśiběrace mócy žywjenja w nalěśu symbolizěrowali. Z takimi su dorosćonych a źiśi dotyknuli. K nejstaršym pśegótowanjam słušaju dwójna wósoba - wumrěty nosy žywego, rejtaŕ na běłašku a bóśon ako symbol zachopnego nalěśa abo grochowinowy mjadwjeź ako symbol wótśegujuceje zymy.
Źinsa se woblěkaju zwětšego z modernymi kostimami abo ako fantazijowe póstawy. Z muziku śěgnu źiśi, młodostne, muske a žeńske dwór wót dwóra. Tam docakaju južo na camprowarje. Pó rejce a paleńcu dostanu wóni pjenjeze, jaja a tuk. Teke awtowym šoferam a šofeŕkam pjenjeze šarmantnje bjeru. Za to dostanu flašcycku žytnego. Wjacor camprowanja dawaju se camporaki pjacone jaja a tuk zesłoźeś. Camprowat chójźe teke na jsach zwenka drastwinego regiona.
Zapustowy pśeśěg jo wjerašk zapustowego swěźeńja. Zwětšego jo njeźelu. Zazdaśim jo se ten nałog akle na kóńcu 19. stolěśa wuwił. Za pśeśěg młoźiny se woblaku fryjne źowća swěźeńsku drastwu z wušywanymi źyźanymi cypjelami a běłu cańkatu šorcu. Dospołna jo drastwa pak akle z lapu. Bóžko ju njenose nic wěcej wšuźi. Kuždemu gólcoju pśityknjo jogo partnaŕka zapustowy strusk na kłobik abo na rewers. Pó reju w swěźeńskem zalu a dopomnjeńskem fośe forměrujo se swěźeński pśeśěg. Z muziku a spiwanim śěgnu póriki pó jsy a du k zasłužbnym wobydlarjam woglědat, jim k cesći. To su na pś. sołta, faraŕ, šulski wjednik abo pśedsedaŕ towaristwa. Jim pśedaju zapustowy strusk a kapała grajo na cesnu reju. Cesćone luźe wuźěkuju se z pśikuskom a darom za zapustowu kasu. Wjacor jo ceła wjas na zapustowu reju do wejsnego gósćeńca skazana.
Dalejdawanje groni, až musyš na zapusće pilnje rejowaś, aby lan derje rosł. A aby wón bejnje dłujki bywał, dej źowćo wusoki skokaś a pó móžnosći z dłujkim kjarlom rejowaś. Dalšny rejowański wjacork słuša ženjonym pórikam jsy. Teke na takem muskecem zapusće woblaku se žeńske swěźeńsku drastwu.
Jatšy su w Serbach z wjele wašnjami a nałogami zwězane, kenž se woplěwaju w swójźbach a zgromaźinach.
Daloko rozšyrjone jo lětstotki stary nałog jaja pódariś. Pochad ma w tatańskej wěrje zasejnaroźenja pśirody na kóńcu zymy a kśesćijańskej wěrje górjejstawanja. A tak płaśi jajo južo ze starego casa ako symbol rosćenja a płonosći. Jatšone jaja barwiś a wupyšniś jo jadna tych nejstaršych ludowowuměłskich wótbłyšćowych formow cłowjestwa. Nejstarše znate naspomnjenje serbkich jatšownych jajow jo z casa wokoło lěta 1700.
Źinsa jo wupyšnjenje jatšownych jajow wjelgin woblubowane a jo we Łužycy wěsty źěl lětnych nałogow. Wóskowe, škrabane, wažrawańske abo bosěrowane jatšowne jaja se pódariju swójźbnym a pśijaśelam. Pó tradiciju du kmótšiki jatšownu njeźelu ku kmótšam pó jaja a dostanu tśi jaja, słodkosći a jatšownu gusku abo paprjeńć za zawězańku.
Na łuce abo w zagroźe daju źiśi jatšowne jaja pó nagłej walawu kulaś. Trjefijo-lic pśi tom góle ze swójom jajom jajo, kenž južo we walawje lažy, słuša to něnto jomu.
Wuznam jatšownego wogenja póchada ze znateje ludoweje wěry, až wogeń cysćonu móc we sebje ma. Ten nałog jo we wokrejsu źeń a wěcej woblubowane.
Sobotu wjacor do jatš natwarijo młoźina pó móžnosći wjelike drjewo, kótarež połnoc zapalijo.
Prědy su wěrili, aby zemja, kótaraž jo pśez wogeń wobswětlona, płodna bywała. Cesto pyta młoźina susednych jsow, nakopjone drjewo južo do togo zapaliś. Togodla groni to, stražniwy byś, aby pótrjefjonu wejsnu młoźinu za směch njeměli. Gaž jo wogeń pśisamem gasnjony, zachopijo pśeskoboda. Gólcy źurje a wrota wupowjesyju, schowaju je, wupokšyju dymnice abo gótuju pódobny šabernak. Wósebnje ten musy se prědk glědaś, kenž běšo na zapusće póžytny, to groni, kenž jo zapustarjam mało pjenjez dał. W Dolnych Błotach se groni tomu šabernakoju „wałpora“. Ten se gótujo w nocy do 1. maja, we wałporje.
Ten nałog jo zwězany z wěru, až wóda pódpěrujo cystosć, rědnosć a strowosć. Źinsa pak jen se lěbda woplěwa. Něga su źowća w jatšownej nocy pśed zejźenim słyńca pó gójecu jatšownu wódu šli. Pócerali su ze žrědła abo tšugi, kótaraž jo běžyła z pódzajtša, pótakem ze zejźenja słyńca. Tam a zas su musali źowća doceła mjelcaś, aby jatšowna wóda swój wužytk njezgubiła. Luźe su se wumyli z jatšowneju wódu, dokulaž to cyni rědne a wobchowa strowosć. Mimo togo su zbóžo a we wšakich jsach teke luźi, kenž su mimo šli, z teju wódu wobmacali. Gólcy pak su wopytali, źowća na droze domoj wulěkaś abo k powědanju pśinjasć. Su-li to z wuspěchom cynyli, jo jatšowna wóda swój wužytk zgubiła a źowća su „žwatorjecu wódu“ domoj pśinjasli.
Hyšći do 1950ych lět jo było jatšowne spiwanje w Dolnej Łužycy zwucone. Na njeźelach spóta a w jatšownej nocy su šli źowća pśěze spótne kjarliže spiwajuce pó jsy, zwětšego južo w nimskej rěcy. Wót lěta 2001 žeńske a źowća na někotarych jsach wokrejsa Sprjewja-Nysa nałog zasej woplěwaju.
